Bia tiến sĩ Văn Miếu

Bia tiến sĩ Văn Miếu gồm 82 tấm bia đá khắc các bài văn bia đề danh tiến sĩ Nho học Việt Nam của các khoa thi Đình thời nhà Hậu Lê và nhà Mạc (1442-1779) tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám, Hà Nội. Bia được đặt trên lưng rùa đá để biểu hiện sự trường tồn của tinh hoa dân tộc, phản chiếu được giá trị văn hóa, lịch sử của quốc gia trong suốt 300 năm.

Năm 1484, mang chủ trương đề cao Nho học và suy tôn bậc kiến thức Nho học đỗ đại khoa, vua Lê Thánh Tông (1460 – 1497) đã cho dựng 10 tấm bia tấn sĩ trước hết tại Văn Miếu cho những khoa thi năm 1442, 1448, 1463, 1466, 1469, 1472, 1475, 1478, 1481 và 1484. ngoài ra, hiện giờ chỉ còn lại 7 tấm bia. Trong những năm tiếp theo, các vua nhà Lê đã cho dựng thêm 5 tấm bia tiến sĩ những khoa thi năm 1487, 1496, 1502, 1511 và 1514. tới thời nhà Mạc, do tiến hành nội chiến mang nhà Lê Trung Hưng nên chỉ có hai bia tấn sĩ được dựng cho khoa thi năm 1518 và 1529.

Sau khi chiếm lại được Thăng Long, nhà Lê Trung Hưng đã đều đặn cho tổ chức các khoa thi nhưng cũng phải tới năm 1653 thì mới cho tiến hành 1 đợt dựng bia tiến sĩ to nhất tại Văn Miếu với 25 tấm bia cho các khoa thi từ năm 1554 tới 1652. Năm 1717, 1 đợt dựng bia lớn thứ hai dưới triều đại nhà Lê Trung Hưng được diễn ra, bao gồm 21 bia tiến sĩ cho các khoa thi trong khoảng năm 1656 đến 1712. với hai đợt dựng bia tiến sĩ to và sau chậm triển khai là những lần dựng bia ngay sau mỗi khoa thi, tới năm 1779, nhà Lê Trung Hưng đã cho dựng đông đảo bia tiến sĩ trong tổng số bia ở Văn Miếu (68/82).

Sang triều đại nhà Tây Sơn (1788 – 1802) và nhà Nguyễn (1802 – 1945), đế đô được chuyển vào Phú Xuân (Huế) nên bia tấn sĩ không còn được dựng tại Văn Miếu nữa. Nhà Nguyễn khởi đầu cho dựng bia tấn sĩ tại Huế trong khoảng khoa thi năm 1822.

toàn bộ 82 bia tiến sĩ đều được chế tác theo cùng một phong cách: bia dẹt, trán cong, hình vòm. các tấm bia được đặt trên lưng rùa, rùa được tạo dáng theo 1 bắt mắt chung: to, đậm và chắc khỏe. cách dựng bia cũng rất độc đáo: đá dựng bia được chọn lựa cẩn thận, sau ngừng thi côngĐây được bề ngoài, trang trí, chạm khắc các hoa văn và bài ký. Vì được khiến hoàn toàn bằng tay nên công viêc này đòi hỏi sự kiên nhẫn và khéo léo rất to của các người thợ.

82 bia đá tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám (Hà Nội) là các tấm bia tiến sĩ độc nhất vô nhị trên toàn cầu với bài ký (văn bia) không chỉ lưu danh những tấn sĩ đã thi đỗ trong những kỳ thi trải dài suốt gần 300 năm (từ 1442 tới 1779) mà còn ghi lại lịch sử những khoa thi và triết lý của triều đại về nền giáo dục và đào tạo, dùng tuấn kiệt, thành ra với tác động to to đối mang phường hội đương thời và hậu thế. các bài văn bia còn ghi rõ ngày tháng dựng bia, tên của người biên soạn văn bia, người dựng bia. Điều này khẳng định tính chính xác, nguyên bản và độc nhất của tư liệu. các văn bia đều do những danh nhân văn hóa, trí thức lớn của quốc gia soạn nên về căn bản chúng là các tác phẩm văn chương vô giá.